EQE B’INCHAL AQ’UNTL
B’inchal aq’untl ti’j K’iche’
Pedro Tambriz Och
N-ul itz’je toj tmij aye tb’anil tx’otx’ te tnam te Guatemala, n-chi tzaj t-xol ky-b’inchb’en aqe xjal K’iche’. Aju’ tnejel nyole’ atzun K’iche’, aju’ ab’j te t-xe’ nximb’etze’. Tej n-chin ch’iy, El nnik’e ti’j tajb’en tu’n t-xi q’amet ex n-xnaq’tzane ti’j yol español ex inglés, a jlu tzaj tqona ak’aj b’e ex tmojb’ab’il tib’ tuk’il tkyaqil twitz tx’otx’. . Tu’n jun t-xob’il ti’j ojtzqib’il ex jun wajb’il tu’n t-xi b’inchet jun ch’ixpub’l, n-xi tzyet n-b’ete toj xnaq’tzb’il, n-xi n-xnaq’tzane ti’j Tecnología de la Información toj Universidad Brigham Young – Idaho, toj internet. Toj 2017, n-xi nq’o’ne jun t-xilen q’uqb’il nk’u’je toj twitz tx’otx’ te aq’untl te aq’untl te jun aq’unal tjunalx. . Tuk’il n-xnaq’tzb’ile ti’j K’iche’, Español, Inglés, Q’eqchi’ exttzen Achi, n-xi tzyet tu’n t-xi nq’o’ne junjun onb’il nim toklen toj q’anb’il, toj xnaq’tzb’il, toj kawb’il ex toj tnam. Toj nim ab’q’i ma tz’el nnik’e ti’j tipumal yol tz’ib’in. A n-diplomaye te traducción ex te interpretación (tzaj q’o’n tu’n Academia de Lenguas Mayas de Guatemala (ALMG) te K’iche’) ma tz’ok tq’o’n mas n-q’uqb’il nk’u’je ti’j n-b’inchb’ene. A t-xilen nchwinq’lale n-tzaj tna’n weye ti’j t-xilen t-xew xjal extzen ti’j t-xilen yol. Atxix tej t-xi tzyet n-b’inchb’ene toj t-xe witz te Guatemala exttzen toj n-b’inchb’ene jalin te jun xjal n-xnaq’tzan toj nimku yol extzen te jun aj xnaq’tzal ti’j tecnología te tqanil te computadora, ma tz’ok nq’o’ne twitz kyi’j ak’aj nya b’a’n ex amb’il toj b’e. Aju’ tmojb’ab’il xjal tuk’e yol mya noq o tz’ok tch’expu’n kyanq’ib’il xjal, ax ikx o tz’ok te jun techlal ti’j nim toklen jun xjal twitz tx’otx’ tu’n t-xi’ t-xnaq’tza’n ex tu’n t-xi’ t-xq’uqin aju’ t-xilen yol ex t-xnaq’tzb’il. Tej n-xi’ye toj aq’untl lu te t-xq’uqb’il yol, n-chin tzalaje tu’n n-aq’unane ti’j aq’untl lu te tnam ex n-chin tzalaje tu’n t-xi nq’o’ne ky-nab’l kye txqantl xjal at kygan tu’n t-xi ky-b’inchen jun ninq’ij kyi’j q-b’inchb’en ex kyi’j q-yol.
Natasha Hewitt
O tzalaje tukʼil nchmile tej qanqʼine 10 abʼqʼi toj tnam Guatemala jatumel ateʼ nim witz. Toj ambʼil aju, el qnikʼe tiʼj kyyol xjal te lugar aju, aju kʼiche. Ik tza’n jun xjal n-xi tnimen qa kykyaqil yol tb’anilqe extzen il ti’j tu’n t-xi q’o’n kyoklen. Nya noq o’kx nchin tzalaje ti’j b’itzb’il, ax ikx nchin xnaq’tzane ti’j yol K’iche ex qe xjal in che yolin toj kyyol. Jalin n-tene toj México extzen o chin b’ete toj nimku najb’il twitz tx’otx’ extzen tzmax ja’lo n-ku nq’ama’ne qa a Guatemala axix tok junxitl!
Adriel Hewitt
Aqe nejenel, moderadores ex colaboradores te Proyecto de Preservación de la Lengua Maya kyajb’il tu’n tkub’ kyyek’un qk’ujlab’il, q’uqb’il qk’u’j ex q’uqb’il qk’u’j ti’j tchwinqlal ex t-xilen Adriel Hewitt. Toj 17 te febrero te 2024, kyim Adriel noq minabʼen, ex e kyaj ten qeju ojtzqiʼntoq twitz kyuʼn, e jaw labʼin ex e bʼisun. A Adriel jun xjal b’a’n t-xim ikxtzun tzaj tqona jun t-ximlal t-xtalb’il kyi’j kykyaqil xjal n-ok tmojtza’n. N-chi anq’in toj jun tchwinqil te aq’untl ex te k’ujlalil kye kykyaqil xjal, kukx n-ok tilil tu’n te jun onil kye qeju il ti’j tu’n kyonin ex te jun q’ol tqanil ti’j ky-oklen ex kyoklen xjal. Jun chmilb’aj t-xilen te t-xu’jil Natasha, Adriel tkyaqil amb’il at ttxlaj toj b’e te chwinqlal, toj, junx, b’ant ky-b’inchen chwinqlal noq tu’n tzalajb’il n-chi b’et kyxol ky-amig toj tkyaqil Guatemala ex México. A tchwinqil Adriel te aq’untl ex te tk’ujlab’il tzaj ti’n toj q-proyecto extzen tzaj tqona jun aq’untl nim toklen toj tnejel q’ij, tun t-xi t-ximan qa tkyaqil letra tz’aqli, tkyaqil t-xilen glotal, ex tkyaqil yol b’a’n kye aye yolil maya k’iche’ n-aq’unan tuk’e.
A Adriel Hewitt tzajni toj tnam te Canadá, tkyaqil amb’il tzaj t-xnaq’tza’n jun tb’anel t-xim kyi’j txqantl extzen tkyaqil amb’il n-ok tq’o’n twitz kyi’j qeju n-chi ajb’en onb’il kye toj ky-okslab’il, toj ky-pwaq ex toj ky-tnam. Jun xjal n-chi aq’unan toj t-tnam extzen n-chi ajb’en nim or toj junjun xjaw tun t-xi tq’o’n onb’il. Chjonte te t-xim ex t-xtalb’il, aye tuk’e t-xu’jil, Natasha, i e’x anq’il toj tnam te Guatemala, jatza n-chi tzalaj tu’n ky-okx toj tnam te K’iche’ te Chichicastenango, Guatemala. Atztzun kykab’il el kynik’e ti’j yol yol K’iche’ extzen b’ant ky-amiwb’il toj tkyaqil kyanq’ib’il kyuk’e junjun ja xjal aye tzmax ja’lin n-chi kyq’ama’n te Adriel “wachalal” (“ntzike”). Tej tkyim toj xjaw te febrero te ab’q’i 2024, kyaj tq’o’n jun t-xilen aju n-chi tzaj tqona kye txqantl xjal mya noq tu’n ky-xnaq’tzan kyi’j txqantl yol, ax ikx tu’n tkub’ kyyek’un jun axix tok ky-xim kyi’j xjal. A ky-aq’untl n-chi yek’un toj ky-onb’il te aq’untl lu. Aju tk’ujlab’il kyi’j yol, kyi’j ky-b’inchb’en xjal, ex, mas, aju t-ximb’etz ex aju aq’untl xi tq’o’n kyi’j t-xaq u’j lu, tu’n t-xi yek’un jun t-xilen tk’ujlab’il kyi’j yol maya ex kyi’j xjal e ajb’en te kyoj tnam te Guatemala ex México. N-qo tzalaj ti’ja, qachalal, aye t-yol tz’ib’in n-qo tzaj tqona tkyaqil q’ij tun t-xi qq’o’n chjonte kye kykyaqil aye n-chi qaninte jun onb’il kye
Misael Itzep
Yol n-chi yolin: K’iche’, achi, español e inglés.
Aq’untl: Ajb’inchal yol
Najb’il te najb’il: N-chin anq’ina toj jun tb’anil tnam te California
Nimxix nchin tzalaje tu’n wokxe toj aq’untl lu, in xi nnimane qa nim toklen tu’n kyklet qe yol maya, mya’ o’kx toj qe tten in che yolin toj kojb’il, ax ikx toj tajlal aju kyajb’il k’loj xjal in che b’et toj juntl tnam in tzyet tu’n kych’iy toj juntl tnam ex toj juntl yol.
B’inchal aq’untl tí’j q'eqchi'
Claudia Pacay Col
Ayin jun qya ajq’oj n-ul itz’je toj jun ja xjal n-chi yolin toj Q’eqchi’ toj Guatemala tuk’e tajb’il tun n-b’inchene toj chwinqlal extzen tuk’e tajb’il tun n-ok te jun ajb’el te ch’ixpub’il extzen tun n-ok nq’o’ne n-wi’ye kyi’j n-xe’chele. N-xnaq’tzane ti’j n-yole tuk’e n-tatey exttzen kye n-tzike toj njaye extzen n-xnaq’tzane ti’j español tuk’e n-xnaq’tzb’ene toj tja xnaq’tzb’il. Tej n-tene toj 8to t-xnaq’tzb’il, n-xi nqanine jun beca te inglés tzaj tqona aju’ Embajada te Estados Unidos toj Guatemala toj 4 ab’q’i. Atxix tej kʼwaʼl qine, tzaj kyxnaqʼtzaʼn nmane qeye qa nim toklen tuʼn qxnaqʼtzane ex tuʼn qaqʼunane kyuw tuʼntzun tjapun qximbʼetze. Atxix toj amb’il lu, extzen tzmax ja’lo, n-el nnik’e ti’j qa aju xnaq’tzb’il atzun tb’anil tumel tun t-xi tq’o’na pwaq ti’ja. ¡Xi kyqʼoʼn qipumal tuʼn qten toj tbʼanel toj qanqʼibʼile! Ja’lo in chin aq’unane te jun q’ol yol te q’eqchi’ toj yol inglés ex viceversa atxix toj ab’q’i 2015 te aq’untl te tnam, ex ikx toj aq’untl ti’j kawb’il, ti’j q’anb’il ex ti’j xnaq’tzb’il.
A t-xilen tnejel qya n-yoline toj oxe yol toj n-tnam te kojb’il, jun nin b’e toj nchwinq’lale. N-chin ok te jun ajb’el te ch’ixpub’il qu’n n-xi nq’ama’ne qa noq ti’xku t-xilen, aju yol ex aju t-xilen tnam, qa at tajb’ila tu’n t-xi tch’expu’na tkyaqil jaku b’ant. Ti’j jlu q’uqli nk’u’je ti’j. A q-tnam tb’anil extzen q’inun, kyja’tzun at q-suerte tu’n q-ul itz’j toj jun najb’il lu. N-chin tzalaje ti’j n-xe’chele ex ti’j n-kostumbreye.
Arturo Antonio Chinchilla
Ayin tzajni toj jun tb’anil kojb’il te Seococ, toj witz tib’aj valle te Polochic. N-ximane qa aju txqan yol, mas qe qyol maya, ex aju nyole Q’eqchi’ jun aq’untl nimxix tajb’en. A t-xq’uqb’il k-xel t-ximan tun t-xi’ t-xnaq’tza’n kye kykyaqil q-k’wal n-chi tzaj ky-ok lpe’ qi’j toj ab’q’i tzul. At junjun n-el kyi’n ky-yol ky-tx’otx’ extzen il ti’j tu’n q-aq’unan junx tun t-xi qna’n kye tb’anil ex ky-xilen twitz tx’otx’. Nqo okx toj aq’untl lu tu’n mi chi kyim qyol fix tu’n tten kyuw ikyxjo tze’nku qe, qyol, qtanam ex qkostumbr ax ikx il ti’j tu’n tten kyuw. Qu’mtzun nim toklen qaq’un ex tu’n qyolin toj qyol.
Marlon Choc Maas
A n-b’iye Marlon Choc, n-ul itz’je extzen n-najb’ene toj Cobán, jun tnam toj tmij tnam te Guatemala, jatzun n-chin tzalaje ti’j tb’anil twitz tx’otx’ ex ti’j t-xilen t-xmilal tnam. Ayin jun qyol q’eqchi, jun yol maya n-yolin toj tnam te Guatemala ex Belice. N-chin yoline toj inglés exttzen español extzen n-aq’unane te jun xjal n-xnaq’tzan ex jun traductor te najchaq. Jalin n-chi b’inchan jun n-xnaq’tzb’il te t-xnaq’tzb’il te aq’untl toj Universidad te San Carlos toj Guatemala. N-chin tzalaje ti’j n-yol ex n-b’inchb’ene maya extzen n-chin tzalaje tu’n t-xi nq’o’ne n-b’inchb’ene ex n-b’inchb’ene kye txqantl. N-chin aq’unane tuk’e junjun tnam extzen junjun k’lojin tun t-xi nq’o’ne junjun aq’untl toj yolb’il extzen tun t-xi q’et amb’il te yolb’il kyxol xjal. Kykyaqil amb’il n-chin tzalaje tu’n n-xnaq’tzane ex n-chin tzalaje tu’n n-xnaq’tzane kyi’j ak’aj ti’chaq ex tu’n n-ximane wi’je. Ayin jun xjal at tojtzqib’il ex n-chin tzalaje ti’j nim yol, n-ok tq’o’n toklen t-xe’chil ex n-ok tmojb’an tib’ tuk’il junjun xjal. N-chin tzalaje ti’j n-xe’chil maya extzen n-chin tzalaje tu’n t-xi nq’o’ne n-b’inchb’ene ex n-b’inchb’ene kye txqantl. N-chi tzalaje tu’n n-u’jine, tu’n n-b’ete ex tu’n n-xnaq’tzane kyi’j ak’aj ti’chaq.
B’inchal aq’untl tí’j Chuj
Maria Gaspar, CHI-Español, Núcleo CHI-P (Chuj)
B’inchal aq’untl tí’j Q'anjob'al
Gaspar Tomás
“Txajineq’teq’ hemasanil, jun skawil hek’ul, k’al hewatx’ jayub’al” Jun q’olb’eb’il ex jun tb’anil k’amob’il kye kykyaqil. A n-b’iye Gaspar Tomás. Maya Intérprete (Q’anjob’al ex Akateko), Diseñador Gráfico te Iconografía Maya, ex b’inchal te Neo-Q’anjob’al (k’loj ku’xun Maya). Tnejel t-xe’chil aye maya te América, ul itz’j ex jaw ch’iy toj Laurens, Carolina del Sur, tuk’e t-xe’chil Jolom Konob’ (Santa Eulalia) extzen Paiconop Grande (San Miguel Acatán) Huehuetenango, Guatemala. . Ik tza’n jun t-xe’chil ex jun yolil kye kab’e k’loj yol, Ma tz’ok nq’o’ne te n-ximb’etze tun t-xi nq’o’ne juntl majl ex tun n-xi n-wa’ne juntl majl tkyaqil q-nab’l kye q-xe’chil tza’n t-xi b’inchet toj t-xmilal tnam te Estados Unidos. tu’ntzun tel kynik’ ku’xun kyi’j kyxe’chil. Tzaj tq’ama’n, nimxix n-chin tzalaje tu’n n-tene toj jun tb’anel aq’untl lu extzen wajb’ile tu’n n-ximane ti’j alkyexku nya b’a’n. Tu’n tb’ant ex tu’n tch’iy aq’untl lu tuk’il ojtzqib’il ojtxi ex te ja’lo, tu’n t-xi’ q’et jun tq’ajq’ajel kywi’ kyk’wal ex kyky’ajal kykyaqil tnam maya toj twitz tx’otx’ lu’ kukx nxi’ tch’ixpu’n tib’.
B’inchal aq’untl tí’j Mam
Sindy Villagrez
svillagrez@mayanlanguages.wiki
B’a’n q’ij, a n-b’iye Sindy Villagrez, ayen te Guatemala, n-ul itz’je toj Departamento te Quetzaltenango, jun tnam te Guatemala nojni tu’n jun tb’anil ky-b’inchb’en aye maya, ky-b’inchb’en aye xjal te q’oj ex ky-b’inchb’en nimaq witz. Ja’lo in chin anq’ine toj municipio te Concepción Chiquirichapa, tx’otx’ te papas, aju tnejel nyole mam, in chin yoline mam tu’n nmane, ntxu’ye atzun, kyu’n nxe’chele, jun yol in yolin toj departamentos te San Marcos, Huehuetenango, Quetzaltenango ex Retalhuleu toj tnam te Guatemala. N-yoline, n-u’jin ex n-tz’ib’in Mam ex Kastiy, n-aq’unane toj Proyecto de Lingüística, Francisco Marroquín n-xnaq’tzan yol Mam. Ayin jun xjal nimxix nchin tzalaje ti’j kyxe’chil, kyyol, kykostumbr ex kyb’inchb’en, nchin tzalaje tu’n nyoline ex tu’n t-xi nq’o’ne nximb’etze ex nb’inchb’ene, ax ikx nchin tzalaje tu’n nxnaq’tzane ex tu’n tok nq’o’ne kyoklen txqantl qchwinqlale, ex in kub’ nna’ne nim tzalajb’il ex nim tzalajb’il tu’n wokxe toj aq’untl lu ex qa teyile junjun xjal in pon toj t-xaq u’j lu in kub’ tna’n q’uqb’il tk’u’j ex in etz tzalaj ti’j t-xel xnaq’tzb’il.