AJ YOOB'ANEL
Aj yiib'anel aatinob'aal K'iche'
Qawa' Pedro Tambriz Och
Yolaajenaqin chaq sa’ xyanqeb’ li ninqi tzuul q’axal chaq’al ruheb’ sa’ xch’oche’l Watemaal b’arwi’ na’atawliman xch’ina’usilal eb’ li xkemom inpoyanam aj K’iche’ab’ chinsutamil. LiK’iche’ a’an xb’eenil waatinob’aal, li aatinob’aal a’an naxk’am xb’ehil inwanjik. Naq yoiokin chaq chi k’iik, kink’e reetal li xnimal wankilal na’tawliman sa’ li qaatin ut kin’ok chi xchapb’al intzolb’al re tintaweb’ aatinob’aal Kastiiy ut Inklees ut kintaw chi tehto chik linb’e chi xk’a’uxlankil li nimla ruchichoch. Kiwaj chik intzolb’al ut kinsik’ chi xb’aanunkil chaab’il usilal re xtenq’ankileb’ poyanam naq kin’ok chi xtawb’al linhu sa’ Nimla Tzoleb’aal Brigham Young sa’ mu esil – Idaho re xtzolb’al Ak’ Tzolom ut Xch’e’b’al Ululch’iich’. Chiru li 2,017 kink’e wib’ chi chi ok sa’ li k’anjel re jalok aatin ut kin’ok chi k’anjelak injunees chi xnumsinkileb’ aatin sa’ aatinob’aal K’iche’, Kastiiy, Inklees, Q’eqchi’, ut Achi. Kin’ok chi xtenq’ankileb’ aj b’anonel, eb’ li tzoleb’aal, li raqleb’aal chaq’rab’, ut junjuunq chi xch’utalil k’aleb’aal. Chiru inyu’am intawom li xnimal ru wankilal li aatin chi tz’iib’anb’il. Kink’ul inhu re jaltesink aatin rik’in li Molam re Aatinob’aal Mayab’ aj Iximch’och’ (ALMG) re li aatinob’aal K’iche’ yoo chi xk’amb’al inb’e re xchaab’ilob’resinkil ink’anjel. Li xb’ehil inyu’am naxjultika chiwu hulajhulaj li xchaab’il kawilaleb’ li poyanam ut chanru li aatinob’aal noko’e’xtenq’a chi muntaak sa’ xb’een qach’a’ajkilal. Chalen intuulanil kach’inal sa’ xyanqeb’ li ninqi tzuul Watemaal toj li kutank anaqwan jo’ aj jalol aatin sa’ k’ila aatinob’aal junelik ink’ulumeb’ li ch’a’ajkilal chi anchal inch’ool re xchapb’al xchaab’ilal li qab’e. Li seeraq’ik li aatinak re xjunajinkileb’ poyanam nalajxjal yu’amej ut naxk’uti chiwu naq jun poyanam naru chi xb’aanunkil ninqi k’anjel cho’q reheb’ li ras riitz’in wi yal naxk’e rib’ chiruheb’ re raatinankileb’ ut xnimob’resinkileb’ li qak’ila chaab’ilal li qak’ila wanjik. Maak’a’ch’in li xsahil inch’ool chi k’anjelak sa’ li ch’uut a’in ut nawoyb’eni naq to’ruhanq chi xkawresinb’il xch’ooleb’ li junjuunq te’raj chi xninq’ehinkileb’ li qaatinob’aal li qawanjik.
Li xNatasha Hewitt
Laa’in, wochb’een insumaatin, ki’saho’ sa’ qach’ool chi xyu’aminkileb’ xk’aleb’aaleb’ li k’ila tzuul aran Watemaal chi numenaq lajeeb’ chihab’. Sa’ xq’ehil li qawanjik, kiqatzol li aatinob’aal K’iche’. Laa’in jun ixq li naxpaab’a naq chi xjunjuunqaleb’ li aatinob’aal jwal ch’ina’useb’ ut teneb’anb’il sa’ qab’een chi roxloq’inkileb’. Moko k’a’aj ta wi li jalok aatinob’aal na’hulak chiwu, na’hulak ajwi’ chiwu chi xnimankil intzolb’al chirix li aatinob’aal jo’keb’wi’ li qapoyanam aj K’iche’ab’. Anaqwan nakin’hilan wi’ Mexico ut naab’aleb’ li na’ajej xikenaqin chi ruchichoch ut tinye xyaalalil naq li Watemaal, maajun chik na’ajej wilom jo’ a’an.
Laj Adriel Hewitt
Laa’o aj jolominel, aj yiib’anel, ut aj tenq’anel sa’ Li K’anjel re Kolok Ix Aatinob’aal Mayab’ naqaj chi xch’olob’ankil li qarahom, qoxloq’ihom, ut li xnimal ru yu’am ut xwanjik Laj Adriel Hewitt. Sa’ li 17 xb’e li po Febrero, 2,024, Laj Adriel ki’kam chi maak’a’ xnawom, a’an koxkanab’ li kiqanaw li ru chi us chi numtajenaq xsachik qach’ool ut xrahil li qach’ool. Jwal chaab’il Laj Adriel ut kixkanab’ li xna’leb’il chaab’ilal cho’q qe jo’keb’ wi’ chixjunileb’ li ke’xnaw li tu. Kixyu’amiheb’ li xkutan rik’in xk’a’uxlankil chanru chi xtenq’ankileb’ chixjunileb’ li ras riitz’in xyalb’al xq’e chi aatinak chi k’anjelak cho’q reheb’ li nake’sik’ok re xtenq’ankileb’ ut juneli kixk’e rib’ chi xjultikankil li xnimal ru chaab’ilal li juntaq’eetalil reheb’ li junjuunq rattinob’aaleb’ Aj Ralch’och’. Kixk’e rib’ jo’ rochb’een ut xb’eelom li rixaqil Li xNatasha, kab’icha; ke’b’eek yalaq b’ar sa’ sumaatinal sa’ xyu’ameb’ , maak’a’ch’in ke’ruhan chi xtz’aqob’resinkil sa’ sahil ch’oolejil sa’ xyanqeb’ li xlooy sa’ li tenamit junjuunq Watemaal jo’wi’ Mexico. Li xchaab’ilal xk’anjel li xyu’am Laj Adriel ki’k’amok re chi okenk sa’ qayanq ut nimla k’anjel kilajxb’aanu sa’ xtiklajik li qach’uut re ta’ch’olaq naq rajlal tz’iib’ ki’tz’iib’aman chi usus, rajla tz’uq ki’tawliman sa’ xna’aj, ut rajlal aatin re ch’olob’ank ke’kanaa chi chaab’il sa’ raatinob’aaleb’ aj Mayab’ K’iche’ li kilajrochb’eeni chi k’anjelak wi’.
Kanada yolajenaq chaq, Laj Adriel Hewitt junelik xk’utum xrahom chiruheb’ li yookeb’ ci xsik’b’al xtenq’ankil sa’ musiq’ejil, rik;in tumin, maraj s’a k’aruhaq ch’uut. K’ila k’anjel kixb’aanu sa’ komonil ut maak’a’ch’in xq’ehil kixkub’si chi k’anjelak cho’q reheb’ poyanam rajlal po. B’anyox re li xchaab’il k’a’uxl jo’wi’ li rajom chi tenq’ank naq rochb’een li rixaqil, Natasha, kab’ichal ke’hulak chi wank sa’ xyanqeb’ aj K’iche’ ut k’ek’ule’ xb’aaneb’ aran Chichicastenango, Guatemala. Sa’ wiib’ ke’ok chi xtzolb’al aatinob’aal K’iche’ naq ke’xtaw k’ila looy rik’ineb’ junjuunq li junkab’aal li ke’ok chi xyeeb’al “wachalal” (weechalal). Chirix naq ki’kam chi maak’a’ sa’ qach’ool chiru li po Febrero 2,024, toj naqak’e reetal naq kixkanab’ xchaab’il na’leb’ sa’ li xyu’am li toj na’tenq’ank reheb’ ut chi x’xaqab’ankileb’ poyanam re xtzolb’al jun ak’ aatinob’aal ut sk’utinkil chiruheb’ li xrahom oxkanab’ chaq. Li xk’anjel kilajxkanab’ toj na’k’utuniik sa’ xyanq li qak’anjel laa’o li ko’kanaa. Che’kanaaq taxaq li xrahom cho’q re li aatinob’aal Mayab’, li xrahomeb’ li na’ajej Iximulew li xk’ila k’anjel kolxkanab’ chaq sa’eb’ li perel arin re xk’utb’al li xwanjik naq ki’wan chaq sa’ xb’een li ruchichoch sa’ xyaqnkeb’ li ch’uut junjuunq aran Watemaal jo’wi Mexico. Nakatqak’a’uxla at qachalal. Eb’ laa tz’iib’ahom noko’ex’xaqab’ hulajhulaj re roxloq’inkileb’ chixjunileb’ li yookeb’ raj chi xsik’b”al ruxtaanankil ruheb’.
Qawa' Misael Itzep
Aatinob’aal Na’aatinak wi’: K’iche’, Achi, Kastiiy ut Inklees.
K’anjel: Aj Jalol Aatinob’aal
Xna’aj inwanjik: Naki’hilan sa’ li chaq’al ru na’ajej Kalipornia
Nuntajenaq xshil inch’ool chi okenk sa’ li k’anjel a’in, laa’in ninpaab’ naq re xkolb’al rix li qaatinob’aal aj Mayab’, moko k’a’j ta wi’ naqab’aanu rik’in aatinak, naqab’aanu ajwi rik’in xk’eeb’al xk’anjelob’aaleb’ aj q’axol ch’och’ re xtenq’ankileb’ chi x’xaqab’ankil xyu’ameb’ sa’ jun ak’ tenamit ut rik’in xtzolb’al ak’i aatinob’aal.
Aj Yoob'anel re Aatinob'aal Q’eqchi’
Li xClaudia Pacay Col
Laa’in jun ixq Aj Ralch’och’ yolajenaqin sa’ jun li chaab’il junkab’aal aj Q’eqchi’ arin Watemaal ut wan liwajom chi xtawb’al inchaab’il yu’am re xtenq’ankil xk’amb’al chaab’ilal ut xk’utb’al woxloqihom inxe’toonil poyanam. Kintzol linch’och’el aatinob’aal rik’ineb’ in na’ inyuwa’ jo’keb’wi’ li was wiitz’in ut kinntzol kaxalan aatin Kastiiy rik’ineb’ k’ila aj k’utunel sa’ tzoleb’aal. Naq yookin chaq sa’ xwaqxaq chihab’ in tzolb’al, Kintz’aama jun inmaatan chi tzolok kahib’ chihab’ sa’ aatinob’aal Inklees sa’ jun k’anjel xaqab’anb’il xb’aan Li Xch’utalil aj EE.UU aran Watemaal. Chalen chaq sa’ inkach’inal in na’ inyuwa’ ko’e’xtzol naq li tzolok ut li k’anjelak jwal wanq xwankilal re xtz’aqob’resinkil li qajom sa’ li qayu’am. Chalen toj anaqwan nintaw ru naq a’ li ke’xye we ut li xk’eeb’al rib’ sa’ li yu’amej, k’ajo’ xwankilal. Xaqab’anb’ilo chaq chi xtawb’al xchaab’ilal li qayu’am! Anaqwan nakink’anjelak jo’ aj jalol aatinob’aal sa’ aationob’aal Q’eqchi rochb’een Inklees kab’ichal. Kintikib’ li k’anjel a’an chiru li hab’ 2,015 cho’q reheb’ li yookeb’ chi xsik’b’al xtenq’ankileb’ sa’ li k’aleb’aal li tenamit junjuunq, jo’keb’ wi li wankeb’ sa’ li chaq’rab’, b’anleb’aal, ut sa’ tzoleb’aal.
K’ajo’ na’saho’ inch’ool sa’ inyu’am xb’aan naq laa’in li xb’een ixq sa’ in k’aleb’aal li na’ruhan chi aatinak sa’ oxib’ aatinob’aal. Yookin chi xk’amb’al li chaab’ilal rik’in xjalenkil yu’amej naq nake’waatina poyanam, maak’a’ naxye ma chi najt maraj nach’, maak’a’ naxye b’arwan aatinob’aal noko’aatinak wi’, chi moko ma b’ihomeb’ neb’aheb’ li poyanam nake’waatina wi’. Wi wan xkawilal laach’ool chi xjalb’al laayu’am, maajunaq li ch’a’aj chaawu. A’an ch’olch’o ru ninye laa’in. K’ajo’ xch’ina’usilal li qana’aj Ixim Ch’och’, chi jo’kan, osob’tesinb’ilo laa’o chi yolaak chi xyu’aminkil li chaq’al ru ch’och’ a’in. Nawoxloq’i inxe’toonil poyanam ut in wanjik.
Qawa' Arturo Antonio Chinchilla
Laa’in chalenaqin sa’ li ch’ina k’aleb’aal Seokok xk’ab’a, jwal nim xch’ina’usilal li wan chi tzuul xb’een li taq’a Polochic. Naweek’a naq li xkolb’al rix aatinob’aal, ut xkolb’al rixeb’ aatinob’aal Mayab’, li waatinob’aal laa’in Q’eqchi’, aje’ li ru xb’aanunkil. Xkolb’al rix li aatinob’aal ta’ch’olaq chiru li ruchichoch naq ta’wanq li qaatinob’aal cho’q reheb’ li qalal qak’ajol chiruheb’ li chihab’ chalel. Wankeb’ junjuunq li nake’xtz’eqtaana li raatinob’aal ut teneb’anb’il sa’ qab’een chi xjulltikankil chiruheb’ sa’ komonil li xchaq’al ru ut li xwankilal li raatinob’aaleb’. Okenaqo sa’ li b’e a’in re xkolb’al rix li qaatinob’aal re naq kawaqeb’ li qaatin junjuunq cho’q reheb’ li qalal qak’ajol li te’chalq sa’ li yu’am chi ub’ej. Jo’ naq kawo laa’o, kawaqeb’ ajwi’ li qaatinob’aal, kawaqeb’ li qak’aleb’aal li qach’uut, qawakeb’ taxaq li qawanjik. Xmaak a’an teneb’anb’il saq’ qab’een chi xk’uulankil li qayeehom li qatz’iib’ahom.
Laj Marlon Choc Maas
Laa’in Laj Marlon Choc ink’ab’a’, Kinyolaa ut toj wankin sa’ li tenamit Kob’an sa’ xna’aj li k’iche’ arin Watemaal. Na’saho’ sa’ inch’ool chi xyu’aminkil li xchaq’al ru wanjik li qasutamil rochb’een li xchaab’ilal li qapoyanamil. Laa’in tz’aqal Aj Ralch’och’ Q’eqchi’, na’aatinaman li qaatinob’aal arin Watemaal ut Belize. Laa’in nin’naw ajwi chi aatinak tz’aqal re ru sa’eb’ li wiib’ chi kaxlan aatin, Inklees ut Kastiiy ut nakink’anjelak jo’ aj jalol aatinob’aal ut aj jaltesinel re aatin. Yookin ajwi chi tzolok sa’ nimla tzoleb’aal re xchapb’al inhu re xb’eeresinkil xch’utalil yakonk sa’ Li Nimla Tzoleb’aal San Karlos Watemaal. Jwal na’saho’ inch’ool chi rab’inkil ut chi aatinal sa’ waatinob’aal Mayab’ jo’wi’ inwanjik jo’ Aj Ralch’och’ ut na’hulak chiwu chi xwotz’b’al in’nawom inb’aanuhom rik’ineb’ poyanam. Naab’aleb’ li ch’uut li nakintenq’a re xk’eeb’al chaab’il k’anjel sa’ li waatinob’aal re xjunajinkileb’ poyanam chi xtawb’al rib’ chirib’ileb’ rib’. Junelik nink’a’uxla chan raj ru tinruhanq chi xnimankil intzolb’al re xchaab’ilob’resinkil wib’, maak’a’ naxye ma ch’a’aj maraj ink’a’, nawaj chi tzolok. Seeb’ li wulul ut kaw nakink’anjelak jo’ aj nawon naab’al aatinob’aal ut nawoxloq’i inxe’toonil poyanam jo’wi’ li xchaab’ilal li xjalanik li poyanam yalaq b’ar. Jwal nink’e wib’ chiru inxe’toonil poyanam aj Mayab’ ut sasa inch’ool chi xwotz’b’al in’nawom rik’ineb’ li qas qiitz’in. A’ li jwa na’hulak ajwi chiwu a’an li ilok ru hu, li b’eek sa’ ak’ na’ajej, ut li tzolok a’ na’leb’
Aj Yoob'anel Aatinob'aal Chuj
Li xMaria Gaspar, CHI-Kastiiy, Core CHI-P (Chuj)
Aj Yoob'anel Aatinob'aal Q'anjob'al
Laj Gaspar Tomas
“Txajineq’teq’ hemasanil, jun skawil hek’ul, k’al hewatx’ jayub’al.” Sahil ch’oolejil cho’q eere ut loq’e leek’ulunik cheejunjunqaleex. Laj Gaspar Tomas ink’ab’a’. Jun aj jalol aatinob’aal aj Mayab’ (Q’anjob’al jo’wi’ Akateko), Aj Yiib’ahom Jalamb’uch Mayab’ sa’ Mu Esil, ut Aj Tikibahom li Ch’uut Ak’i-Q’anjob’aal (Jun ch’uut reheb’ saaj poyanam Mayab’). Laa’in yolajenaqin jo’ Amerika-Maya’ aran Laurens, South Carolina ab’an inxe’toonal wankeb’ aran Jolom Konob’ (Sta Eulalia) jo’wi’ Paiconop Grande (San Miguel Acatán) Huehuetenango, Watemaal. Jo junaq ralal xk’ajoleb’ wiib’ chi wiib’ aatinob’aal li nakin’aatinak wi, a’ li wajom nawil chi ub’ej a’an rawinkil ut xch’olaninkil li qanawom a’ yal jo’ truq chiwu sa’ xtenamitil Estaados Unidos re naq eb’ li te’chalq chiqix te’ruhanq chi rilinkil li xwanjikeb’ li x’xe’toonil poyanam. Xyeeb’al a’in, numtajenaq xsahil inch’ool chi okenk sa’ li k’anjel a’in ut kawresinb’ilin chi numtaak xb’eeneb’ li k’ila ch’a’ajkilal wankeb’ wi’. Re naq li k’anjel a’in na’ruhan ajwi chi numtaak ut chaab’ilok rik’in reechaninkil li xna’leb’eb’ qaxetoonil poyanam ut chi xyalb’al qaq’e chi xk’eeb’al li na’leb’ a’an reheb’ li riimam ixqa’al riimam teelom eb’ li tenamit aj Mayab’ sa’ xb’een li qaruchich’och’ li junelik na’jala.
Aj Yoob'anel atinob'aal Mam
Li xSindy Villagrez
svillagrez@mayanlanguages.wiki
Sahil ch’oolejil, Laa’in li xSindy Villagres aj Watemaal, yolajenaqin sa’ ruq’ tenamit Quetzaltenango (Q’uqil Na’ajej) a’an jun tenamit Aj Ralch’och’ Watemaal nujenaq chi xchaab’il wanjik aj Mayab’, xchaab’ileb’ kab’ najter reheb’ aj Kasteyano, ut junjuunq chi ninqi k’u. Anaqwan wankin sa’ xch’oche’ in’na’ inyuwa’ Concepción Chiquirichapa, li aatinob’aal Mam a’an xb’eenil waatinob’aal, kintzol li Mam rik’ineb’ in’na’ inyuwa’, maraj chalen chaq inxe’toonil poyanam yooko chi aatinak sa’ aatinob’aal Mam, a’an jun aatinob’aal sa’ xweentileb’ San Marcos, huehuetenango, Quetzaltenango, ut Retalhuleu xyanqeb’ li ninqi tzuul Watemaal. Ninye, nawil ru, ut nakintz’iib’ak sa’ waatinob’aal Mam jo’wi’ Kastiiy ut nakink’anjelak sa li Molam re Aatinob’aal Francisco Marroquín b’ar nakin’k’utuk li waatinob’aal Mam. Laa’in jun ixq sasa inch’ool rik’in inwanjik ut li weechanijom rik’ineb’ inxe’toonil poyanam. Na’hulak chiwu chi seeraq’ik ut chi xwotzb’aleb’ inb’aanuhom riki’ineb’ li qas qiitz’in ut nawoxloq’iheb’ li xb’aanuhom li raatineb’ chixjunileb’ li poyanam xb’aan naq xb’aanunkil a’an te’xk’e xloq’al li qe laa’o. Jwal na’saho’ inch’ool chi okenk sa’ li k’anjel a’in. Nawoyb’eni naq anihaq narula’anil li qana’aj sa’ ululch’iich’ nareek’a naq sa’ li qach’ool chi xk’ulb’aleb sa’ qayanq ut naq te’saho’q xch’ool rik’in okenk maraj rilb’al li qatz’iib’ahom li qayeehom.