K’AMOL B’EY RICHIN TZIJONIK
K’amol b’ey richin tzijonik k’iche’
Pedro Tambriz Och
Xinalex pa ru nik’ajal reb’elilej taq k’ojlib’äl richin ri jotol ulew guatemalteco, ru surin rij roma jeb’el maya’ b’anob’äl richin ri tinamit k’iche’, ri nab’ey nuch’ab’äl ja ri k’iche’, re ab’aj re’ xok nutob’äl richin ri nuxe’el. loman xik’iy pe, xintz’et chi k’atzinel ri tzijonik y xintijoj wi’ chire ri ch’ab’äl español e ingles, reye’ xujaq k’ak’ak’ rub’eyal y xirutun rik’in ri ch’aqa chik nimaq taq tinamit. roma’ ri nurayib’äl richin niwetamaj xinrayij xinb’an jun chik b’anel xin chop ri nub’ey académico, xin tijoj wi’ chupan rirokisaxik na’ojil pa kematz’ib’il richin Nimatijob’äl Brigham Young-Idaho pa k’amayal.Pa 2017, xiropin rik’in qub’ab’el k’ux chupan ri samaj richin q’asise’y tzij etamanel yisamej pa nuyonil. Xinkusaj ri wetamab’äl richi k’iche, español, ingles, q’echi’ chuqa’ achi, xinchop yisamej kik’in aq’omanela’, pa taq tijob’äl y pa taq nuk’ulem samaj y pa taq ruq’atinamit chijun re k’iy juna’ re’ xin wil ri ruchuq’a richin ri tz’ib’atel ch’ab’äl. Ri nuretal tijonik richin q’asise’y tzij (ri xiaxox chuwe’ roma’ ri tijob’äl richin Maya’ Ch’ab’äl richin Iximuleew (ALMG) richin ri k’iche’) janila’ xiruto’ rik’in ri nusamaj. chijun ri nuk’aslen nib’ena pe’ ri k’ayewal richin ri tijoj q’ij richin jun winaq y ri ruchuq’a richin ri ch’ab’äl.
Toq man jun wetamab’äl chila’ pa jotolulew guatemalteco k’a nitij nuq’ij chupan re q’ij re’ in tzalq’omanel k’ich’ab’äl k’o nuna’ojil chi rokisaxik na’ojil richin ri tzijonik, nuk’ulun k’ak’ak’ k’ayewal y k’iy taq samaj chijun ri b’ey. Kitunik ri winaqi’ roma ri taq ch’ab’äl man xaxeta’ rujalon k’iy k’aslen chuqa’ rub’anon nim samaj chire jun winaq ri tikirel nik’oje’ chupan ri ruwach’ulew chi nimaq’ijun y chukolik ri ruki’il richin ri maya’ ch’ab’äl y b’anob’äl. Loman nitij nuq’ij chukolik rik’iy taq ch’ab’äl, janila’ yikikot yisamej chupan re tijoj q’ij kichin ri tinamit y nirayij k’a yento’ chaqa’ chik chi tik’oje’ kirayilb’äl chi yenimaq’ijun chirij ri qa maya’ b’anob’äl y ch’ab’äl.
Natasha Hewitt
Ri wachijil y yin utz niqana’ ojk’o wawe’ pa taq k’echelaj richin Iximuleew ja lajuj juna’ re’. Chupan re ramaj re’ xqetamaj ri ch’ab’äl aj wawe’, ri k’iche. achi’el jun ri nukuqub’a ruk’ux chi ronojel taq ch’ab’äl e jeb’el ok y k’atzinel niyax kiq’ij. Man xaxeta’ utz nina’ nib’an niq’asisaj tzij, chuqa’ niwetamaj juwi’ chirij ri ch’ab’äl k’iche y ri yech’on aj wawe’. wakami ink’o Mexico inviajineq pa taq ki’y tinamit chijun ri ruwach’ulew y wakami in tikirel ninb’ij chi achi’el Iximuleew maneq jun chik!
Adriel Hewitt
Ri nuk’usamajela’, ri ek’amol b’ey y ri to’onela’ richin ri nuk’samaj richin rukolik ri Maya’ Taq Ch’ab’äl niqarayij niqab’ij ri qajowab’äl, y ri ruyaik ruq’ij roma ri ruk’aslen y ri nimalej samaj richin Adriel Hewitt. Pa 17 de febrero de 2024, pa jumruwa’ xkom Adriel, xusach kik’ux ri ketaman ruwach y janila’ xeb’ison. Adriel xok jun utzilej winaq y xuyakan jun retal richin ajowab’äl chike konojel ri xe’etaman ruwach. xuk’waj jun k’aslen rik’in samaj y ajowab’äl chike’ konojel ri taq tinamit, janta pe’ xutij ruq’ij y xpa’e chikiwach ri k’atzinel chi yetox y achi’el ch’ayonel chukusaxik ri ch’ojinik cholchi’. Achijilon ri xuya’ ruk’aslen roma ri jeb’elilej Natasha, Adriel janta pe’ xk’oje’ rik’in chupan ri b’inen richin ri k’aslen, junan xetikir xkinab’ej chi ri k’aslen roma ri kikotemal chikikojol achib’ilal chi jun Iximuleew y Mexico. Ri k’aslen richin utzil y ajowab’äl richin Adriel xuk’waj ri qanuk’samaj y xuk’waj jun nim samaj chupan ri nab’ey taq q’ij, xujikib’a kan chikijujunal ri tz’ib’ chiki ja’ wi rub’eyal re’, chikijujunal ri tz’apijnem tz’uj ri k’o chupan y chikijujunal ri qitz’ij rub’ixik kichin ri yech’on maya’ kiche’ chojkik’in samej wi.
Rija’ aj Canada, Adriel Hewitt janta pe’ xuk’ut janila’ ru rayib’äl chike’ ri ch’aqa chik winaqi’ y janta pe’ xeruna’ chi nik’atzin to’onik espiritual, rupuaqil o ruq’atinamit Rija’ xok jun winaq ri nurayij nisamej pa rutinamit y samej k’iy ramaj pa jun ik’ y man xtoj ta’. Matiox chire’ ri ru b’anikil ri utzilej raxjayil, Natasha, xeb’ekoje’ pa Iximuleew, akuchi’ utz xkina’ kik’in ri tinamit kiche’ richin Chichicastenango, Iximuleew. Chiri’ chi e ka’i’ xqetamaj kiche’ y xekil k’iy kachib’il chijun ri kik’aslen kik’in k’iy ach’alalri’il y k’ajanpe’ wakami’ nikinataj ri Adriel achi’el “wach’alal” (“wach’alal”). toq pajumurwa’ xkom pa febrero richin 2024, rija’ xuyakan jun nim sipanik chi yeruto’ ch’aqa chik chiman xaxeta’ niketamaj ch’aqa chik ch’ab’äl, chi nikik’ut chi janila’ yekajo’ ri winaqi’. Ri nimasamaj ri xub’an rija’ janila’ nito’on rik’in re nuk’samaj re’. Ri rajowab’äl roma ri taq ch’ab’äl, y taq b’anob’äl y ri janila’ tijoj q’ij chub’anik re’ k’o chupan re ru xaq wuj re’, re xa jun sipanik roma ri rajowab’äl kik’in ri maya’ taq ch’ab’äl y koma’ ri winaqi’ akuchi’ samej wi chupan ri taq tinamit richin Iximuleew y México. Man oj tz’aqat ta’ roma man at k’o ta chik qik’in qach’alal, ri ch’ab’äl ri xatz’ib’aj yoj ruto’ q’ij q’ij richin niqaya’ kiq’ij konojel ri nik’atzin jun q’ab’aj richin achib’ilal.
Misael Itzep
Ch’ab’äl ri tikirel nich’on
K’iche’, achi, español e ingles.
Achike’ rusamaj: Q’asise’y tzij
Akuchi k’o wi ri rawach’och: In k’o pa jeb’el ruwach’ulew richin California
Janila’ utz nina’ yisamej chupan ri nuk’samaj re’ wetaman chi k’atzinel rukolik ri maya’ taq ch’ab’äl man xaxe ta’ ri rub’anikil ri tzijonik ri yech’on pa jun tinamit, chuqa’ k’atzinel nitz’et ri k’atzinel chike’ ri molaj taq b’iyinayela’ ri nikitz’uk jun k’ak’ak’ k’aslen pa jun chik ruwach’ulew y jun chik ch’ab’äl.
Moderadores q'eqchi'
Claudia Pacay Col
Yin in jun maya’ ixoq xinalex pa jun ach’alalri’il ri junan e k’o y yech’on q’eqchi’ pa Iximuleew rik’in rayilb’äl richin yich’acon pa nuk’aslen y chi intikirel ni’ben jun jalatajik y nik’ut akuchi ki pewi’. xinwetamaj ri nab’ey nuch’ab’äl kik’in ri nute’ nata’ y ri wach’alal chi jay xinwetamaj español kik’in ri nutijonela’ pa tijob’äl. Toq xik’oje’ pa waqxaqi’ rupalb’äl , xink’utuj jun sipan tijonik richin ingles ri xi’ax roma ri embajada richin EE.UU. pa Iximuleew chijun kaji’ juna’. Toq k’a inko’ol na’ ri nute’ nata’ xkik’ut chiqawach chi k’atzinel ri tijonik y ri uchuq’ab’äl samaj richin niqil ri niqarayij. k’ajanpe’ chiri’ y k’ajanpe’ wakami, niq’ax panuwi’ chi ri etamab’el katz’inel y ja ri’utz chire’ jun winaq. !xoj tijox chi utz niq’ab’an pa qak’aslen! Wakami’ yisamej achi’el tzalq’omanel q’eqchi’ pa inglés pa q’eqchi’ k’a 2015 richin k’atzinel taq to’onik, chuqa’ pa samaj pa taq nuk’ulem samaj , ixnaqilem y tijonik.
Xinok ri nab’ey ixoq ri nich’on oxi ch’ab’äl pa nutinamit nim xreqalej pa nuk’aslen. Yin yisamej chi nib’anatej jun jalatajik roma yin nitzijoj chi maneq rub’anon ri rukojol, ri ch’ab’äl y ri rub’anikil ri winaq, wi k’o arayib’äl chi najel a wi ronojel tikirel. Re kan kitzij wi. Re qaruwach’ulew kan reb’el ok y janila’ ki’, roma ri nim ruwa-qaq’ij roma xojalex chupan re’ chupan re jeb’el ruwach’ulew re’, yikikot roma wetaman akuchi kipe wi’ y roma ri numaya’ b’anob’äl.
Arturo Antonio Chinchilla
In peteneq chupan re jeb’el aldea richin Seococ, pa taq k’echelaj pa ru wi ri li’an ulew richin Polochic.
Ninojij chi ri rukolik richin ri ch’ab’äl, ri jeb’ël qamaya’ ch’ab’äl y ri nuch’ab’äl q’eqchi’ re jun samaj k’atzinel. Ri rukolik nujikib’a chi xtik’ase’ chi konojel ri qawinaq ri xkepe’ chiqij chupan ri juna’ peteneq. K’o ch’aqa’ man niqa ta’ chikiwach ri kich’ab’äl y k’o chi yojsamej junan richin niqana’ chike’ chi jeb’el ok y k’atzinel richin ri ruwach’ulew. Oj k’o chupan re samaj re’ richin chi ri taq qach’ab’äl man yekom ta y kow xkepa’e achi’el roj, ri qach’ab’äl ri taq qatinamit y ri qab’anob’äl chuqa’ k’o chi yepa’e kow. Roma ri’ ri qasamaj chi yojch’o pa qach’ab’äl yalan k’atzinel.
Marlon Choc Maas
Yin nub’i Marlon Choc, xinalex y ink’o pa Coban, jun tinamit pa nik’ajal ri jotolulew richin Iximuleew, akuchi yikikot roma’ ri jebejoj ok k’ojilib’el y ruwachinel b’anob’äl richin ri nutinamit. yin in aj wawe’ y yich’on q’eqchi, jun maya’ ch’ab’äl ri yech’on pa Iximuleew y Belice. Yich’on utz ingles y español y yisamej chi tzaq’omanel y q’asise’y tzij kela’ q’anej. Chupan re q’ij re’ nitijoj wi chupan ri Licenciatura en administración de empresas chupan ri Nimatijob’äl de San Carlos de Iximuleew. Janila’ niwajo’ ri nuch’ab’äl y ri maya’ nub’anikil y utz nitz’et nitaluj ri wetamab’äl y ri wetaman kikin ri ch’aqa chik. Yito’on kik’in k’iy entidades y molojri’il richin niya’ utzilej cholchi’ y nib’an chi nib’anatej ri tzijonik jalajoj b’anob’äl. Junelik yikanon y jantape’ niyarij niwetamaj k’ak’ak’ taq tuxteq y nitojtob’ej qa wi’. Yin in tijonel richin ki’y taq ch’ab’äl wetaman y nirayij nib’an niya’ ruq’ij ri akuchi kipe’ wi y niq’etej ri jalajoj b’anob’äl. Janila’ utz nitz’et ri numaya’ sipanik y janila’ utz nitz’et nitaluj ri wetamab’äl y ri wetaman kik’in ch’aqa chik. Utz nina’ nisik’ij ruwach wuj y yib’i’aj y nitijoj wi rik’in k’ak’ak’ taq tuxteq.
Chuj k’amol b’ey
Maria Gaspar, CHI-kaxlanchi', Núcleo CHI-P (Chuj)
Q’anjob’al k’amol b’ey
Gaspar Tomás
Txajineq’teq’ hemasanil, jun skawil hek’ul, k’al hewatx’ jayub’al” Utz rutzil iwach y jun utzilej peteb’äl chiwe’ iwonojel. Yin nub’i Gaspar Tomas. Maya’ tzalq’omanel (Q’anjob’al y Akateko), B’ano’y tz’ib’ richin Iconografía Maya’, y tz’ukunel richin Neo-Q’anjob’al (grupo juvenil Maya’). Maya’ estadounidense nab’ey sol, alaxineq y xq’iy pa Laurens, Carolina del Sur, rik’in ruxe’el richin Jolom Konob’ (Santa Eulalia) y Paiconop Grande (San Miguel Acatan) Huehuetenango, Iximuleew. In i’y kimam y yich’on chi eka’i’ molaj cholchi’, nutijon nuq’ij y ja nurayilb’äl re’ nik’asoj y nitik jun b’ey chik k’iy chike’ ri qetamab’äl kichin ri qatit qamama’ chupan ri ruwach’ulew richin EE.UU. Richin chi ri sol ri e k’ajola’ na e tikirel nikitz’et ri kib’anikil kichin ri qatit kimama’. xb’itej qa re’ janila’ yikikot yisamej chupan re jeb’el nuk’samaj re’ y in k’o wawe’ chi niq’asisaj xab’axike’ k’ayewal. richin chi re nuk’samaj re’ tik’iyir y tikotz’ijan rik’in ojer taq etamab’äl y etamab’äl richin re q’ij re’, richin niyax kitzij ri i’y man richin ronojel maya’ taq tinamit chupan re ruwach’ulew re’, ri jantape’ nijalatej.
Mam k’amol b’ey
Sindy Villagrez
svillagrez@mayanlanguages.wiki
Chel iwach, yin nub’i Sindy Villagrez yin in aj Iximuleew xinalex chupan ri Departamento richin Quetzaltenango jun tinamit ch’ikik’amal richin Iximuleew nojineq rik’in nimaq taq maya’ sipanik, tz’aqolem nimachitinamït y nimalej taq juyu’. Chupan re q’ij re’ ink’o pa tinamit richin Concepción Chiquirichapa rulewal ri saqwach, ri nab’ey nuch’ab’äl ja ri’ mam, yin yich’on mam roma ri nata’ y ri nute’ pa jun chik rub’ixik peteneq kik’in ri watit numama’, jun ch’ab’äl ri nikusex pa San Marcos, Huehuetenango, Quetzaltenango y Retalhuleu pa jotolulew richin Iximuleew. Yich’on, nisik’ij ruwach wuj y yitz’ib’an man y español, yisamej chupan ri nuk’samaj solchi’, Francisco Marroquín yitijon ch’ab’äl Man. Yin in jun winaq ri janila’ utz nitz’et akuchi kipe’ wi, ch’ab’äl, b’anob’äl y k’ojlem, utz nitz’et yich’on ri nitunub’a ri nuk’ojlemal y b’anob’äl chuqa’ utz nitz’et niwetamaj y niya’ ki q’ij ch’aqa chik b’anob’äl yin utz nitzet y yikikot roma in k’o chupan re nuk’samaj re’ y chijujun ri winaq tutz’eta’ re ruxaq re’, jik tik’oje’ y tib’e kikoten rik’in ri xukanoj.
Yeqakanoj ch’aqa chik uk’uey b’ey chi tikitunu’ ki rik’in re nuk’samaj re’, tab’ana’ utzil, tak’utuj apo’ wawe’.