MOLOJRI’IL KICHIN YA’OL NA’OJ
Kawoq Baldomero Cuma, Licenciado
K’amol tzij richin ri ch’ab’äl kaqchikel, tijonel y Tz’ib’anel y (Ajq’ij). Ru tz’iban oxi wuj (“Q’ijunik Retamab’älil ch’ob’oj y Espiritualidad Maya”, (Ajq’ij) “Runataxik, Qak’aslem: Ruk’asoxik ri q’ab’anob’äl, y Tawetamaj Kaqchikel, b’ey richin niq’ax pan awi’ ri kajulew”). Kawoq, winaq ri nich’on pa kaqchikel richin ri tinamit Santa Maria de Jesus, k’o juwi’ juwinaq juna’ tisamej pe’ chupan ri tijonik rayb’anel richin ch’ab’äl y to’owinaq pe’ chupan ri tijonik pa ru wi’ ri ch’ab’äl y b’anob’äl b’anon roma ri USAC ( Guatemala), ri Nimatijob’äl richin Tulane, ri Nimatijob’äl richin Texas en Austin, ri Nimatijob’äl richin Nueva Orleans ri Nimatijob’äl richin Redlands.
Maria Tomás Gaspar
Yin nub’i Maria Gaspar. In k’o pa Greenville,Carolina del Sur y in q’asisey tzij chi nuyon chinuwach qa’ chupan k’iy taq ch’ab’äl: Chuj
<>Inglés Español<>In b’iyinel richin Guatemala, xinalex pa San Sebastian Coatán, pa jotolulew richin Huehuetenango. xk’oje’ janila’ tewuchunik pa n’uwi roma xinalex pa jun tinamit akuchi yech’on jun chike ri maya’ taq ch’ab’äl janila’ yin matioxin roma ri’ jun chike’ ri ch’ab’äl maya’ taq ch’ab’äl richin Guatemala, jun chike’ ri ka’i ch’ab’äl ri niq’asisaj tzij. Roma in tikirel chi xinwetamaj toq in ak’wal na’ janila’ nim sipanik chuwe yin, roma man xaxe ta’ nuk’ut in achike’ yin y akuchi kipe wi’ chuqa’ nuya’ q’ij chuwe’ chi yento’ ch’aqa chik. Janila’ yikikot chi yik’oje’ kik’in ch’aqa chik. Toq niq’asisaj tojtobenik chi retamaxik y chi nuk’en qa nuwach rik’in jun chik b’anob’äl y ch’ab’äl man k’ayew ta’ po xiruto’ xinwetamaj y xq’ax pan nuwi’ ri tojtobenik ri nikiq’asisaj k’iy chike ri b’iyinayela’ ri yetoqa qa’ EE.UU. ri man e tikirel ta’ niq’ax pan kiwi’ jun chik ch’ab’äl y b’anob’äl, niq’asisaj tzij janila’ utz nitz’et roma nuya’ q’ij chuwe’ richin yento’ ch’aqa chik richin chi ri kik’aslem man kan ta’ k’ayew rik’in ri tzijonik, chuqa’ kik’in ri tinamit chuj. Nupaxij ri k’ayewal richin ri ch’ab’äl, re janila’ utz. Man k’ayew ta chi nawil ri k’amay’al y ch’aqa chik rutzijol chupan re q’ij re’, ri ak’wala yek’iy pe wakami nik’ut chikiwach ri ch’ab’äl español pa tijob’äl chuqa’ pa kitinamit akuchi’ ke pe wi, maneq samajib’äl richin tijonik chuqa’ nik’ut chikiwach chi yetzib’an y nikisik’ij ruwach wuj pa maya’ taq ch’ab’äl, roma ri qach’ab’äl eqal eqal yek’is. Ri nurayib’äl rik’in remolaj re’ kate’ ta ri juna’ petenaq ri ak’awala’ y ri nimaq taq winaqi’ e tikirel nikil jun k’ojlib’el richin niketamaj y nik’ut re ch’ab’äl re’ janta pe’ xtikik’ut oj achike’ roj. chuwe’ yin, yisamej chupan re nuk’samaj re’ yalan utz y janila’ yikikot y chuqa’ k’atzinel rik’in ri rayib’äl chi niqil ri niqakanoj. Ruk’exonel tz’ib’atzij.
In q’asisey tzij q’atoytzij y ruwinaq richin ATA y CATI nuch’akon ri rajel ruk’exel richin ri Jalajoj b’anob’äl kichin e q’asisey tzij richin ri maya’ taq ch’ab’äl richin ATA y AFTI pa #ATA64 Miami
Dr. Stephanie Wood, Ph.D
Ri Dra. Stephanie Wood nuk’waj rub’ey ri nuk’ samaj richin to’onik Wired Humanities Proyects, tz’ukutajineq chupan ri Universidad richin Oregón po wakami’ ruyon nisamej. xto’on chub’anik y k’a nito’on q’ij q’ij chupan ri rupalib’äl retal tzij ri tikirel ninik’ox ri k’o chirijri juchi’ choltzij Náhuatl pa internet e k’o juwi’ 150.000 ri yekusan richin pa jun juna’ re juchi’ soltzij k’o ruto’onik richin John Sullivan y jun nimalej molaj ri yech’on kich’ab’äl richin ri Tijob’äl richin Rayib’äl y rukanuxik ri ruxe’el y b’anob’äl kichin tinamit richin Zacatecas (IDIEZ). Chuqa’ kichapon rub’anik ri choltzij tz’etetel richin Mayatz’ib’ Aztecas, rik’in rusolik rutz’aqat y ruq’ijuxik richin juwi’ 5000 maya’ tz’ib’anik náhuatl ri k’o b’anel chi nilitej (en mayo de 2024). Jun chik molaj tz’ib’anik richin nikanox b’anon roma ri Dra. Wood rub’i Nuk’samaj tz’eteb’äl, re k’o chupan tz’ib’anik retal k’aslen richin maya’ tz’ib’anel rik’in tz’ib’anik taq tzij y rutz’aqat q’asisan taq tzij. Nutz’ib’an jun jun tz’ib’awuj, nunik’on wo’o’ lematzij y e nutalun k’iy rukab’laj taq wuj tz’ajib’an.
Nuk’ulun ronojel o ruchi’ richin 14 to’onik richin ri Rutikirib’äl Amaq’el richin Winaqilal y juwi’ 11 juna’ richin rutojik samaj pa taq kojlib’el richin etz’anen Amaq’el richin wuj y nuk’tijonik pa k’amay’al richin maya’ tz’ib’anel Honoring Tribal Legacies. k’ajub’a kan xok tijonel Kislak chupan ri Wujb’äl richin ri Molojri’il richin tzijonem (2022-23) roma rajel ruk’exel roma ri ru samaj rik’in ri ch’ab’äl náhuatl.
Misael Itzep
Ch’ab’äl ri tikirel nich’on
K’iche’, achi, español e ingles.
Achike’ rusamaj: Q’asise’y tzij
akuchi k’o wi ri rawach’och: In k’o pa jeb’el ruwach’ulew richin California
Janila’ utz nina’ yisamej chupan ri nuk’samaj re’ wetaman chi k’atzinel rukolik ri maya’ taq ch’ab’äl man xaxe ta’ ri rub’anikil ri tzijonik ri yech’on pa jun tinamit, chuqa’ k’atzinel nitz’et ri k’atzinel chike’ ri molaj taq b’iyinayela’ ri nikitz’uk jun k’ak’ak’ k’aslen pa jun chik ruwach’ulew y jun chik ch’ab’äl
Gaspar Tomas
“Txajineq’teq’ hemasanil, jun skawil hek’ul, k’al hewatx’ jayub’al.” Jun rutzil iwach y jun utzilej peteb’el chiwe’ iwonojel. Yin nub’i Gaspar Tomas. Maya’ Q’asise’y tzij (Qanjob’al y Akateko), b’ano’y tz’ib’ richin molaj taq maya’ ruwachib’äl, tz’ukunel richin Neo-Q’anjob’al (grupo juvenil Maya). Maya estadounidense richin nab’ey sol, alaxineq y k’iyiwineq pa Laurens, Carolina del Sur, rik’in ruxe’el richin Jolom Konob’ (Santa Eulalia) y Paiconop Grande (San Miguel Acatan) Huehuetenango, Guatemala. In ri’y kimam y yich’on chi e ka’i molaj solchi’, nutijon nuq’ij y rik’in nurayib’äl chu k’asoxik k’iy chike’ richin ri qanojib’äl kichin ri q’atit, q’amama’ chupan ri ruwach’ulew EE.UU. richin chi ri taq sol juwi’ k’ajola’ e tikirel niketamaj ri ki xe’el y akuchi kepe wi’. Janila’ nirayij yisamej chupan re jeb’el nuk’samaj re’ richin chi nik’iyir y nikotz’ijan rik’in ojer kan taq na’ojil y na’ojil richin wakami, richin nikiya’ kich’ab’äl chike’ ri kimam chike’ konojel rinimaq taq ruwach’ulew richin re ruwach’ulew re’ junelik nijalatej.