CHIRIJ RI’

“Janila utz nitz’et chi rik’in tijoj q’ij kichin ri winaqi’ rik’in jaqonel ch’ab’al jaqel. Re jun samajib’al re’ janila’ rajel y yikikot roma’ ink’o chupan."

Gaspar Tomas

rayib’al

Re nuk’samaj richin ruq’olik y rukemixik
richin ri Maya’ Taq Ch’ab’äl xb’an richin nitz’et chi k’atzinel y nik’atzin niyax taq katz’inel samaj chike’ ri yech’on maya’ taq ch’ab’äl chupan re q’ij re’ ri ek’o wawe’ Estados Unidos. Re nuk’samaj re’ nusamajil ruk’olik richin ri maya’ taq ch’aba’l rik’in rusamajixik taq tijoba’l y k’ik’in tijonela’, y nub’an jun nim nab’äl chirij re ch’aba’l re’ toq ri yech’on maya’ taq ch’ab’äl nikisuj ki y niyax q’ij chike’ chupan ri qatinamit rik’in ri rayib’äl richin jun nim ramaj apo chi xtinimer ri rutunuwinaqil, ri junamatzij y ri jalajoj b’anob’äl.

MasterWord y ri tijob’äl MasterWord kiya’on jun k’ojlib’äl richin re choltzij re’ rik’in jun rub’anik rik’in de joqonel ch’ab’äl jaqel richin nisuj chike’ ri tijonela’ richin ri ch’ab’äl jun k’ojlib’el richin nitalux na’ojil y niyax jun rucholajen tzij ri ya’on q’ij rik’in ronojel richin nikusex chupan taq q’atbe’l tzij y aq’omanik
K’atzinel richin re samaj re’ richin chi yech’on maya’ taq ch’ab’äl yepa’e chuwech ri nimirinem re nuk’samaj re’ y xtikib’en chi konojel ri taq tinamit solchi’ rik’in tijoj q’ij chi nujikib’a rukolik richin ri maya’ taq ch’ab’äl koma’ ri yech’on maya’ taq ch’ab’äl. Niq’ab’an chi yeto’on ri winaqi’ chi ri qitzij kich’ab’äl ja ri maya’, ri yech’on maya’ taq ch’aba’l ri k’ab’a kepe’ Estados Unidos, ri tijonela’ richin ri ch’ab’äl ri yesamej kik’in ri yech’on maya’ taq ch’ab’äl y tijonela’ rik’in na’ojil y ri e tikirel yech’on rik’in ri maya’ taq ch’ab’äl. Toq nib’an jun rub’eyal richin to’onik rik’in Estados Unidos y Guatemala, re qanuk’samaj re’ xtu k’amb’ej 20 maya’ taq ch’ab’äl ri e k’o Guatemala y xtib’an jun choltzij richin niyax q’ij chike’ ri yech’on ri maya’ taq ch’ab’äl loman niqab’an chi nik’iyir ri nuk’samaj niqarayb’ej niq’aya jun nim rucholajen tzij nichin
ri choltzijil ruch’ojlem y ri aq’omanik ri kik’owi re ruk’wan ri rik’in ri cholajen tzij nimirisan rik’in jalajoj taq tzij ri xtub’an jun nim tijonik kichin ri yech’on maya’ taq ch’ab’äl chupan ri etamanik richin ri rukusaxik na’ojil, ri puaqil, ri tijonik y ri etz’anem.

ruk’isib’en tzij richin ri nuk’samaj

Ri nuk’samaj richin ruk’olik y kemixik richin ri maya’ taq ch’ab’al richin joqonel ch’ab’al jaqel banon koma’ ri tijonela’ richin ri maya’ taq ch’ab’al richin Guatemala y chijun Norteamerica y Centroamerica. Yoj to’on kik’in ri tijonela’ richin ri etamab’alil chikij winaqi’,y solchi’, ri tijonik richin ri maya’ b’anob’al ri jutijonïk, y ri etamab’alil richin ri kematz’ib’il richin nuya’ utzilej tijonik pa k’amay’al rik’in ri rayb’al chu colik ri ch’ab’al y maya’ taq b’anob’al. yoj samej chirij y yojto’on kik’in ri yech’on maya’ taq ch’ab’al ri nikiraybej achi’el roj chi nikijikib’a chi man nikom ta’ chijun ri q’ij xti tib’e apo ri k’iy taq ch’ab’al maya’ ri yek’iy Guatemala y ri chaqa chik tinamit chunaqaj. Niqanimaj chiri ru k’ux richin maya’ b’anob’al k’ope roma’ ri ch’ab’al y yeqapeyoj konojel ri nikirayiy yeto’on chukolik ri maya’ taq ch’ab’al chu taluxik ri kajowab’al y kinojib’al richin ri ruk’ux ri maya’ taq b’anobäl.

Ojk’o awik’in chi niqanimaj chi ri ch’ojinem solchi’ re xa ch’ojinem kichin winaqi’. Ri nuk’samaj richin rukolik ri maya’ taq ch’ab’äl nikijikib’a re qitzij re’. Toq ojk’o juna’n man xaxe ta’ niqakol ri taq ch’ab’äl, xa niqatz’et yoj nimaq’ijun, y niqajech chekawach ri nima rajel b’anob’äl ri ruk’amon pe’. Niqajikib’a ri qasamaj, ri qarayilb’äl richin ri ru junamal kichin konojel ri winaqi’ niqaya’ qatzij chi xqoj to’on chi nijikib’ax chi ri yech’on ronojel taq ch’ab’äl tik’oje’ junan rub’eyal chi yech’on y chi tiketamaj, yetzib’an richin man nikixibij ta ki chi yech’on ri ch’ab’äl ri nikajo’, ustape’ re na’oj re’ janila utz chike’, ri yojsamej chukolik y chuyaik ruchuq’a ri taq ch’ab’äl, k’o chi niqatz’et juwi 500 juna’ man jun ruq’ij xb’an chike’, chijun re samaj re’ ri qach’ab’äl xwech’, Majun ruq’ij xb’an chike’ y man xi’ax ta q’ij chi nikusex q’ij q’ij. Toq xetoqaqa’ ri Europeos ri maya’ taq tinamit richin America kitijon kiq’ij chi man tikom ri kitinamit, ri kich’ab’äl y ri kib’anob’äl. K’a niqatij qa q’ij richin niqajikib’a chi man jun winaq ach’alari’il o tinamit solchi’ chi man chik tikitij poqonal roma ri kixe’el, ri kich’ab’äl, y ri kib’nob’äl niqajikib’a chi ri maya’ ch’ab’äl y ri maya’ b’anob’äl man jun sipanik ta richin jun tinamit ojer kan. Man e junan ta’ rik’in ri qach’ab’äl ri qab’anob’äl y ri qatinamit k’a nik’iy na kak’amowik y kak’iyalik samajib’äl richin yojk’oje’ akuchi ruk’amon yojk’oje’wi’ roj ri oj pa’el chuwach ri tijonik y ri q’ijub’äl.